Macapat Dhandhanggula Semut Ireng

Sebuah renungan yang penuh makna dalam lagu pengantar tidur

Read English translation

Dulu ketika kecil, bapakku menyanyikan aku dengan tembang ini. Aku yang masih kecil itu hanya menikmati suaranya dan meninggalkannya dalam lelap. Entah apa maksud dari lagu itu.

Aku memang sudah cukup tumbuh, namun lagu itu masih saja terasa aneh sajaknya. Bahkan sampai beberapa bulan yang lalu aku masih belum mengerti, jika lagu yang beliau senandungkan memiliki makna yang dapat menjadi renungan di jaman sekarang ini.

Lirik lagu dan artinya#

Lirik yang aku tuliskan di bawah ini sudah yang paling benar, sesuai denga guru gatra (jumlah bait), guru wilangan (jumlah suku kata tiap bait) dan guru lagu (sajak atau jatuhnya suara vokal di akhir baris) macapat Dhandhanggula.

꧋ꦱꦼ​ꦩꦸꦠ꧀ꦲꦶ​ꦉꦁ​꧈ ꦲ​ꦤꦏ꧀ꧏꦱ​ꦥꦶ​#

Semut ireng, anak-anak sapi (10i)#

Jarwanipun bilih semut ireng punika pralambangipun karingkihan, kosok wangsulipun pralambang kekiyatan. Punika satunggalipun pralambang panjangka utawi gegayuhan, utawi kawontenan samangké ingkang sampun kelampahan.

Bilih ingkang rumiyin kaanggep barang mokal dados kasunyatan. Ingkang mboten tinemu nalar ing jaman rumuyin, nanging samangké wonten lan kelampahan.

Diterjemahkan bahwa semut hitam adalah lambang kelemahan, sebaliknya (yaitu anak-anak sapi) adalah lambang kekuatan. Yang demikian itu adalah simbol kerinduan, atau keadaan saat ini yang telah terjadi.

Apa yang dulunya dianggap sebagai hal yang mustahil menjadi kenyataan. Itu tidak rasional di masa lalu, tetapi sekarang ada dan sedang terjadi.

꧋ꦏꦼ​ꦧꦺꦴ​ꦧꦸꦁ​ꦏꦁ​ꦚ​ꦧꦿꦁ​ꦧꦼ​ꦔ​ꦮꦤ꧀#

Kebo bung kang nyabrang bengawan (9a)#

Jarwanipun Kebo ingkang sungunipun kados bung, punika kasebat banthéng utawi ing Basa Kawi kasebat Andaka, kang nyabrang bengawan. Ateges nglampahi pakaryan ingkang awrat sanget, mboten sabaéné.

Diterjemahkan Kebo yang tanduknya seperti bung (anak pohon bambu), yang disebut banteng atau dalam bahasa Kawi disebut Andaka, yang menyeberangi sungai. Yang artinya bekerja sangat keras, tidak sepadan.

꧋ꦏꦺ​ꦪꦺꦴꦁ​ꦏꦁ​ꦗ​ꦫꦏ꧀ꦱꦸ​ꦔꦸ​ꦠꦺ#

Kéyong kang jarak sunguté (8e)#

Jarwanipun kathah laré alit utawi para nom-noman ingkang kagungan kawruh mumpuni samangké.

(Keong yang sungutnya panjang.) Maknanya banyak anak-anak atau remaja yang memiliki pengetahuan yang mumpuni saat ini.

꧋ꦠꦶ​ꦩꦸꦤ꧀ꦮꦸ​ꦏꦸ​ꦫꦺꦴꦤ꧀ꦮꦺꦴ​ꦭꦸ#

Timun wuku ron wolu (7u),#

Jarwanipun timun wuku punika timun damel lalapan, ron wolu utawi godhong wolu. Bilih Bandha jagad punika cacahipun wonten wolu ingkang sanget piguna utawi paédah, ingkang sampun sinebat ing Astha Brata, inggih punika : Surya (Srengéngé), Candra (Rembulan), Kartika (Lintang), Himanda (Gunung), Bumi, Agni (Geni), Tirta (Banyu), lan Bayu (Angin). Kikiyatan wolu punika saged ngangkat barang ingkang ringkih kanthi pralambang awujud timun wuku (lalapan) punika.

Arti dari buah ketimun adalah timun itu untuk lalapan, delapan ron atau delapan helai daun. Ada delapan harta dunia yang sangat berguna atau berguna yang telah disebutkan dalam Astha Brata. Yaitu: Surya (Matahari), Candra (Bulan), Kartika (Bintang), Himanda (Gunung), Bumi, Agni (Api), Tirta (Air), dan Bayu (Angin). Delapan kekuatan tersebut mampu mengangkat benda yang lemah yang disimbolkan dengan lalapan timun tadi.

꧋ꦱꦸ​ꦫ​ꦧ​ꦪ​ꦒꦺ​ꦒꦺꦂ​ꦏꦼ​ꦥ​ꦠꦶ​#

Sura baya gégér kepati (9i)#

Jarwanipun surabaya punika sayekti sanés kutha Surabaya, ananging sanepa ingkang ateges wani ing pakewuh utawi wani ing bebaya. Sanajan ana gégér dikaya ngapa para satriyaning praja mboten mingkuh ing pakewuh utawi wani ing pakewuh, wani ngadhapi bebaya punapa kemawon. Pramila wani mrantasi bebaya.

Terjemahan Surabaya sebenarnya bukanlah kota Surabaya, melainkan perumpamaan yang artinya keberanian di dalam norma atau keberanian di dalam bahaya. Meski ada kontroversi seperti apa pun para kesatria negeri tidak keluar dari norma atau tetap berani mengikuti norma, mereka berani menghadapi bahaya apa pun. Sehingga berani memberantas bahaya.

꧋ꦲ​ꦤ​ꦮꦺꦴꦁ​ꦔꦺꦴ​ꦪꦏ꧀ꦩ​ꦕꦤ꧀#

Ana wong ngoyak macan (7a)#

꧋ꦢꦺꦤ꧀ꦮ​ꦣ​ꦲꦶ​ꦧꦸꦩ꧀ꦧꦸꦁ​#

Dén wadhahi bumbung (6u)#

Macan pralambang galak, sipat angkara, galak, kejem, menangé dhéwé, lsp. Bumbung pralambang papan kang primpen. Sipat-sipat kang angkara, galak, kejem, wengis, menangé dhewé kadya kéwan galak kang kasalira déning manungsa pakédah dipun simpen kanthi primpen. Dipun kendhaléni, supados mboten mekdak, saéngga saged nuwuhaken karisakanan.

Harimau melambangkan keganasan, sifat kejahatan, keganasan, kekejaman, memenangkan diri, dll. Bumbung adalah tempat penyimpanan dari bambu, melambangkan tempat yang penyimpanan yang baik.

Ciri-ciri kejahatan, kebiadaban, kekejaman, kekejaman, memenangkan diri seperti binatang buas yang dirasuki manusia harus disimpan dengan baik. Itu dikendalikan, agar tidak membengkak, sehingga bisa menimbulkan keresahan.

꧋ꦲ​ꦭꦸꦤ꧀ꧏꦑꦂ​ꦠ​ꦱꦸ​ꦫ​꧈ ꦒ​ꦗꦃ​ꦩꦺ​ꦠ#

Alun-alun Kartasura, gajah méta (12a)#

Jarwanipun bilih rikala rumiyin belih Alun-Alun Kraton Kartasura punika wiyar sanget menawi kabandhingaken kaliyan alun-alun ing wonten samangké (umpaminipun Alun-Alun Kraton Ngayogyakarta, utawi Alun-Alun Surakarta). Ing alun-alun mriku wonten Gajah Méta utawi gajah ngamuk, pralambang sipat angkara murka, asring ngamukan, ngrisak punapa mawon.

Dikatakannya, jaman dahulu Alun-Alun Keraton Kartasura sangat besar dibandingkan dengan alun-alun kota yang ada saat ini (misalnya Alun-Alun Keraton Jogja, atau Alun-Alun Solo). Di alun-alun terdapat gajah yang mengamuk, simbol sifat angkara murka yang mengamuk menghancurkan apapun.

꧋ꦕꦶ​ꦤꦚ꧀ꦕꦁ​ꦮꦶꦠ꧀ꦱꦶ​ꦢ​ꦒꦸ​ꦫꦶ#

Cinancang wit sida guri (8i)#

Artosipun cinancang suket.

Artinya (gajah yang mengamuk tadi) diikat pada rumput.

꧋ꦥ​ꦠꦶ​ꦤꦺ​ꦠꦶ​ꦤꦺꦴ​ꦛꦺꦴꦭ꧀ꦲ​ꦪꦩ꧀#

Patiné tinothol ayam (8a)#

Jarwanipun bilih ayam punika pralambang kéwan alit lan ringkih. Bilih saéstunipun tiyang-tiyang ingkang asipat angkara murka, ngamukan utawi émosional ingkang damel kerisakan sinaosa kagungan daya pangaribawa ingkang ageng lan wiyar tebanipun. Wonten punapa-napanipun, tartamtu ing satunggaling wekdal bakal saged rinangket lan saged dipun pidana pati dening ingkang kawogan.

Sura dira jayaningrat, lebur déning pangastuti. Sipat angkara murka lan damel karisakan badhé saged dumugine sirna déning tumindak ingkang becik.

Artinya ayam adalah lambang hewan yang kecil dan lemah. Faktanya, orang yang sedang marah, geram, atau destruktif secara emosional mungkin memiliki pengaruh yang besar dan luas. Bagaimanapun, dipastikan pada suatu saat dia akan ditangkap dan dijatuhi hukuman mati oleh aparat pemerintah.

Sura dira jayaningrat, lebur dening pangastuti Sifat kejahatan amarah dan kerusakan akan bisa hilang dengan perbuatan baik.

Ini bukan ngasal#

Ini saya tulis dari potongan audio yang ada di sebuah video youtube pada pementasan Dalang Ki Narto Sabdho.

Tembang macamapat ini bisa dikatakan mirip dengan situasi saat ini, dimana anak-anak muda generasi baru sudah memiliki lebih banyak kemampuan dibanding pendahulunya. Hal-hal yang mempermudah menjadi ada dan mungkinkan.

Diperlukan keberanian untuk tetap mengikuti aturan dan norma berperilaku, karena banyak intimidasi dari kelompok atau pun netizen.

Dan menggambarkan bagaimana perilaku keburukan mulai banyak terkuak dan mendapat ganjaran akhir-akhir ini, seperti korupsi dan terorisme.

Pada akhirnya,

Segala sifat keras hati, angkara murka, akan dapat dikalahkan oleh kebijaksanaan, kesabaran dan sikap yang lembut.

Tolong koreksi jika ada salah. Terima kasih.